Archeologisch onderzoek naar het Pothoofdsluisje
In 2021 hebben archeologen van de gemeente onderzoek gedaan naar de oude schutsluis achter stadbrouwerij DAVO, de Pothoofdsluis. Een deel van de sluis en een trapje was altijd al zichtbaar. De restanten, die direct onder het maaiveld lagen, zijn blootgelegd. Sluisdeuren ontbraken en waren vervangen door een betonnen constructie. De Stichting Historische Sluizen en Stuwen is van mening dat de sluis een bijzondere constructie heeft, waarvan weinig voorbeelden bewaard zijn gebleven. De sluis vormde vroeger de verbinding tussen de stadsgracht en de oude haven, zodat schepen via die route van het Overijssels kanaal naar de IJssel konden varen.
Dat was een belangrijke verbinding, die ook bijdroeg aan de economische ontwikkeling van de stad.
De sluis is gedocumenteerd en weer afgedekt ter bescherming.
De Stichting Oud Deventer en de Stichting Industrieel Erfgoed Deventer werken al langere tijd samen met de gemeente aan het reconstrueren van het sluisje, binnen het kader van de plannen voor het opknappen van het gehele Sluiskwartier. Onderdeel van dit plan is de terugkeer en het zichtbaar maken van het sluisje.
Voorgeschiedenis
Inspraak van de SOD, SIED en Heemschut over het “voelbaar” maken van het oude sluisje in het Raadvoorstel Ontwikkelplan Sluiskwartier.
Uiteraard zijn wij blij met mogelijkheid om in te spreken op het Raadsvoorstel Ontwikkelplan Sluiskwartier, waarin ook ingegaan wordt op het voelbaar en zichtbaar maken van het oude sluisje.
Op 18 oktober 2020 is tijdens ambtelijk overleg met de gemeente afgesproken dat de drie erfgoedinstellingen een voorstel zullen opstellen voor het zichtbaar maken van het oude sluisje. Tijdens de informatiebijeenkomst over het conceptontwikkelingsplan op 17 februari is dit ook door de gemeente aangekondigd.
De afgelopen tijd hebben wij met veel enthousiasme en in overleg met de bewoners een voorstel voor het sluisje uitgewerkt. Dit plan, dat kan rekenen op draagvlak bij de bewoners, hebben wij op 20 juni aangeboden aan uw colleges.
Ons voorstel voor het zichtbaar/voelbaar maken van het sluisje bestaat uit drie onderdelen.
Op de eerste plaats vinden wij dat het beeld van het oude sluisje aan de zijde van de buitengracht hersteld moet worden. Het sluishoofd met de trapjes en aansluitend dijkje worden daarvoor gerestaureerd. Tot op de waterlijn van de buitengracht worden weer de bovenste delen van sluisdeuren aangebracht. Ook de dukdalven in de buitengracht worden weer aangebracht.
Ten tweede vinden wij het belangrijk dat een klein gedeelte van de oude sluiskolk met z’n taluds van basaltblokken tot op de waterlijn van de buitengracht gereconstrueerd wordt.
Tot slot stellen wij voor om het overige deel van de sluiskolk en sluishoofden in het terrein zichtbaar te maken in kleur- en materiaalgebruik. Dit deel krijgt wel een doorlatende verharding voor de infiltratie van het afgekoppelde regenwater van de omliggende bebouwing en draagt daarmee bij aan het voorkomen van hittestress en verdroging.
In het raadvoorstel wordt vermeld dat het terugbrengen van de sluisdeuren en het in de bestrating terugbrengen van de contouren onderzocht wordt. Los van het feit dat dit slechts om een beperkt aantal onderdelen gaat, hebben wij hierover tot nu toe geen contact gehad. Dat vinden wij teleurstellend.
Verder wordt in het raadsvoorstel vermeld dat onder andere afstemming zal plaatsvinden met SIED en Stichting Oud Deventer. Wij gaan ervan uit dat dit op korte termijn gaat gebeuren en dat alle onderdelen voor het zichtbaar maken van het sluisje uit het voorstel van de drie erfgoedinstellingen een plaats krijgen en verder uitgewerkt gaan worden.
Bovenstaande reactie is gegeven tijdens de raadsvergadering van de Gemeente Deventer d.d. 26 augustus 2020 inzake het Raadsvoorstel Ontwikkelplan Sluiskwartier
Hieronder volgt de eerder opgestelde notitie als verdere achtergrondinformatie.
Voorstel voor het zichtbaar maken van het oude sluisje in het Sluiskwartier.
In het Sluiskwartier hebben verschillende sluizen gelegen. Een daarvan was de Pothoofdsluis, die hier een eeuw lang lag, van 1853 tot 1953, tussen de Buitengracht en de Oude Haven. Hij vervulde een voorname rol in het stelsel van waterwegen aan de oostzijde van de stad.
In de middeleeuwen was de Schipbeek een belangrijke aanvoerroute voor Deventer. Hierlangs kwamen de goederen uit het oosten, waaronder hout, de stad binnen. Daar waar de beek uitmondde in de IJssel, lag de haven. Maar het water kreeg nóg een vitale functie voor de stad, namelijk de gracht te voeden die om de stadsmuur heen liep. En dat vergde extra maatregelen. Een sluis tussen de Schipbeek en de haven zorgde ervoor dat het water van de Schipbeek ook aan de noordzijde van de stad door de gracht stroomde en niet via de haven rechtstreeks in de IJssel terecht kwam. Ook de Buitengracht, die deel uitmaakte van de latere vestingwerken (1597-1621), werd via een kanaaltje gevoed door de Schipbeek. Tussen de Buitengracht en de haven werd een dam gebouwd om het water in de gewenste richting te sturen.
Voor de scheepvaart was het sinds de opening van het Overijssels kanaal in 1858 van belang dat de dam tussen de Buitengracht en de haven verdween. Op deze manier konden de grotere schepen via de Buitengracht de haven bereiken en niet meer via de 4,5 m nauwe doorgang naar de Vetkolk. Om het niveauverschil tussen kanaal en haven te overbruggen werd tussen de haven en de Buitengracht een schutsluis aangelegd.
Overzichtskaart van de Deventer Brugcommissie uit 1927. Hierop is de Nieuwe Haven al te zien.
Deze sluis werd ook wel de Pothoofdsluis genoemd en is tot 1951 in gebruik gebleven. De sluis lag ongeveer ter hoogte van de huidige parkeerplaatsen achter de stadsbrouwerij DAVO. In het rapport van Bureau Bouwwerk over het sluiskwartier wordt een beschrijving van de sluis gegeven; “De sluis was traditioneel van opzet met een schutkolk tussen twee van baksteen gemetselde sluishoofden, elk met dubbele houten sluisdeuren. Het sluishoofd aan de zijde van de Sluiskolk was hoger opgemetseld dan die aan de havenzijde en opgenomen in een dijkje dat waarschijnlijk een waterkerende functie had bij extreem hoge IJsselstanden. Aan de zijde van de kolk werd de sluisopening geflankeerd door twee gemetselde stenen trappen. De binnenzijde heeft maar één stenen trap aan de noordoostzijde. De sluiskolk zelf was bekleed met los gestapelde basaltblokken. Op regelmatige afstanden stonden tegen de basaltbekleding houten palen die moesten voorkomen dat de geschutte schepen beschadigd raakten.
Foto 1 en 2 De sluiskolk met taluds bekleed met bazaltblokken en palen ter bescherming van de schepen
Foto 3. Sluiskolk zonder trapjes Foto 4 met trapjes en aansluitend dijkje
Argumenten om sluisje weer in beeld te brengen.
Het sluisje is de reden voor de naam van dit deel van de stad.
In het recente plan van de gemeente wordt er op de huidige locatie niet gebouwd waardoor er een mooie kans is om het sluisje weer terug te brengen in het straatbeeld.
Het sluisje is een belangrijk element in de geschiedenis van het waterbeheer de scheepvaart en de economische ontwikkeling van Deventer. Het sluisje vormde vanuit de IJssel en de oude gedempte haven de toegang tot de Overijsselse kanalen die ook behoren tot het watererfgoed.
Het sluisje is volgens de Stichting Historische sluizen en stuwen (HSSN) met zijn taluds, die bekleed zijn met basaltblokken een bijzondere constructie waar nog maar weinig voorbeelden van bewaard zijn gebleven. Ook zij onderschrijven het belang van het sluisje voor het vertellen van de geschiedenis van het waterbeheer.
Huidige situatie
Van het sluisje zijn nog delen van het inmiddels vermolmde remmingwerk aanwezig Daarnaast is er nog een van de gemetselde stenen trapjes (links naast het bovenhoofd) behouden . Vast aan het trapje zit in de gemetselde deksloof een schotbalk sponning. Ook is er een stuk handrail terug gevonden. De rest aan Buitengrachtzijde is overgroeid door struikgewas. De volle lengte over de kolk is bestraat of met beton afgedekt. Wat er precies begraven is van de sluis is onbekend.
Visie van SIED, SOD en Heemschut voor de toekomst
Beeld vanaf de Raambrug ( Zie ook foto 4)
In de huidige situatie is het beeld vanaf de in oude glorie herstelde Raambrug in de richting van de locatie van het sluisje nog redelijk intact.
Een van de stenen trappen is nog aanwezig ( en daarmee de locatie van de sluiskolk en de het aansluitende oude dijkje) Daarnaast zijn er nog delen van het oude remmingwerk aanwezig (dukdalven).
Dit beeld moet hersteld worden. Dit houdt in dat in ieder geval het bestaande stenen trapje behouden blijft en er aan de andere zijde een nieuwe wordt gemaakt. Daarnaast moet weer een gemetseld sluishoofd komen ( eigenlijk twee stukjes kade muur).
Het is natuurlijk niet zo dat de sluis weer een echte functie krijgt. De constructie van de kademuren kan daarom licht zijn.
Tussen de kademuren kan wel het beeld van gesloten houten sluisdeuren in het water worden gemaakt.
Voor de rest moeten er nieuwe dukdalven worden geplaatst.
De sluiskolk
Voor de sluiskolk zijn natuurlijk verschillende varianten mogelijkheden. Wat haalbaar is hangt natuurlijk af wat nog van de oude sluis in de ondergrond aanwezig is. Archeologie Deventer geeft aan dat het technisch mogelijk om dit met een proefsleuf in beeld te brengen Wel moet daarvoor eerst de bestrating worden opgebroken en de betonvloer worden weggehaald.
Mogelijkheid 1
Eerder heeft de SOD heeft hierover contact gezocht met de Stichting Historische Sluizen en Stuwen en deze laatste heeft advies gevraagd aan Tauw. Het bureau stelt voor de contourlijnen van de sluis met bakstenen in het straatbeeld van de parkeergelegenheid vast te leggen en/of met een glazen wand waarin het beeld van de sluis is geëtst.
Mogelijkheid 2.
De “bovenkant” van de sluiskolk zou weer als een ondiepe vijver of als wadi voor de opvang van regenwater met de oevers van basaltblokken kunnen terugkomen.
Mogelijkheid 3
Afhankelijk van wat er nog in de ondergrond aanwezig is kan het sluishoofd, met de houten deuren en de sluiskolk aan de zijde van de singelwaterzijde in verdere mate gereconstrueerd worden.
Uiteraard zijn wij blij met mogelijkheid om in te spreken op het Raadsvoorstel Ontwikkelplan Sluiskwartier, waarin ook ingegaan wordt op het voelbaar en zichtbaar maken van het oude sluisje.
Op 18 oktober is tijdens ambtelijk overleg met de gemeente afgesproken dat de drie erfgoedinstellingen een voorstel zullen opstellen voor het zichtbaar maken van het oude sluisje. Tijdens de informatiebijeenkomst over het conceptontwikkelingsplan op 17 februari is dit ook door de gemeente aangekondigd.
De afgelopen tijd hebben wij met veel enthousiasme en in overleg met de bewoners een voorstel voor het sluisje uitgewerkt. Dit plan, dat kan rekenen op draagvlak bij de bewoners, hebben wij op 20 juni aangeboden aan uw colleges.
Ons voorstel voor het zichtbaar/voelbaar maken van het sluisje bestaat uit drie onderdelen.
Op de eerste plaats vinden wij dat het beeld van het oude sluisje aan de zijde van de buitengracht hersteld moet worden. Het sluishoofd met de trapjes en aansluitend dijkje worden daarvoor gerestaureerd. Tot op de waterlijn van de buitengracht worden weer de bovenste delen van sluisdeuren aangebracht. Ook de dukdalven in de buitengracht worden weer aangebracht.
Ten tweede vinden wij het belangrijk dat een klein gedeelte van de oude sluiskolk met z’n taluds van basaltblokken tot op de waterlijn van de buitengracht gereconstrueerd wordt.
Tot slot stellen wij voor om het overige deel van de sluiskolk en sluishoofden in het terrein zichtbaar te maken in kleur- en materiaalgebruik. Dit deel krijgt wel een doorlatende verharding voor de infiltratie van het afgekoppelde regenwater van de omliggende bebouwing en draagt daarmee bij aan het voorkomen van hittestress en verdroging.
In het raadvoorstel wordt vermeld dat het terugbrengen van de sluisdeuren en het in de bestrating terugbrengen van de contouren onderzocht wordt. Los van het feit dat dit slechts om een beperkt aantal onderdelen gaat, hebben wij hierover tot nu toe geen contact gehad. Dat vinden wij teleurstellend.
Verder wordt in het raadsvoorstel vermeld dat onder andere afstemming zal plaatsvinden met SIED en Stichting Oud Deventer. Wij gaan ervan uit dat dit op korte termijn gaat gebeuren en dat alle onderdelen voor het zichtbaar maken van het sluisje uit het voorstel van de drie erfgoedinstellingen een plaats krijgen en verder uitgewerkt gaan worden.